وَ حَقُّ سَائِسِکَ بِالْعِلْمِ(و حق پرورش دهندۀ تو در علم این است که)

قاعده ای که انسانیت فارغ از هر دین و مذهبی به ما سفارش می کند ، پاسخ دادن رفتار محبت آمیز دیگران به گونه ای بهتر و بیشتر است . یکی از افرادی که بر گردن انسان، حق بسیار دارد، کسی است که به او علم ، دانش و یا مهارتی می آموزد که به واسطه آن می تواند به سوی سعادت و خوشبختی قدم بردارد و یا زمینه ساز این موارد باشد. در دین مبین اسلام، علم و معلم جایگاه بسیار بالایی داشته و ارزشمند به شمار آمده است.  در روایتی از پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) در مورد عظمت علم آن را همچون عبادات و برتر از آن دانسته اند: «هر که دانش بجوید، مانند کسى است که روز خود را به روزه گذراند وشبش را به عبادت. اگر کسى یک بابِ علم بیاموزد، برایش بهتر است از این که کوه ابو قبیس طلا باشد و او آن را در راه خدا انفاق کند.» در روایت دیگری از امام صادق (علیه السلام) بیان شده است: «لَو عَلِمَ النّاسُ ما فی طَلَبِ العِلم  ‏لَطَلَبوهُ ولَو بِسَفکِ المُهَجِ وخَوضِ اللُّجَجِ ؛ اگر مردم مى ‏دانستند که علم چه فوایدى دارد، هر آینه در جستجوى آن بر مى ‏آمدند ، گرچه در راه آن خون بریزند و در ژرفاى دریاها فرو روند». در احادیث اهل بیت (علیهم السلام) در مورد مقام معلم سخنان بسیاری بیان شده است. از جمله این موار می توان به دو نمونه زیر اشاره کرد:

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله): «مُجالَسَةُ الْعُلَماءِ عِبادَة؛ هم‌نشینی با دانشمندان، عبادت است.»امام موسی بن جعفر (علیه السّلام) می‌فرمایند: «اَلنَّظَرُ اِلی وَجْهِ الْعالِمِ حُبّاً لَهُ عِبادَة؛ نگاه به صورت عالم از روی محبت، عبادت است.»

یکی دیگر از احادیثی که می توان در آن به جایگاه استاد و معلم پی برد، «رساله حقوق امام سجاد (علیه السلام)» می باشد. امام سجاد (علیه السلام) در بخش حقوق سرپرستان، به بیان حق معلم پرداخته که در اصل این حقوق، برخی گزاره های فقهی و برخی دیگر گزاره های اخلاقی به شمار می روند که فرد باید در قبال استاد، خود را ملزم به رعایت آن حقوق نماید.

التَّعْظِیمُ لَهُ وَ التَّوْقِیرُ لِمَجْلِسِهِ (او را بزرگ داری و جایگاهش را ارج نهی)

اولین وظیفه ای که شاگرد در مقابل استاد دارد، این است که مقام او را گرامی و بالا بداند. این امر نه تنها نشان دهنده  قدردانی از استاد می باشد ، بلکه نشان دهنده آن است که شخص برای علم و عالم احترام قائل است و بنابر این ظرفیت وجودی او برای کسب دانش نیز بیشتر می شود. شکر نعمت، نعمت ات افزون کند، آن چیزی است که ثمره شکر حضور در محضر استاد است. بسیاری از افراد را مشاهده می کنیم که چند صباحی در پی کسب دانشی رفته اند و چیزی عایدشان نشده است. وقتی در سیره رفتاری این افراد نگاه می کنیم، موضوعی به نام احترام به استاد در آن نمی یابیم. کسی که برای جایگاه استاد ارزش قائل شود، به خود نیز ارزش بخشیده است. چرا که حضور در جای خوب، موجب ارزشمندی انسان می شود و همنشینی با خوبان، بر خوبی و صبغه انسانی آدمی می افزاید.

وَ حُسْنُ الِاسْتِمَاعِ إِلَیْهِ وَ الْاِقْبَالُ عَلَیْهِ (و خوب به حرف های او گوش دهی و تمامی حواست متوجه او باشد)

حضرت (علیه السلام) در این فراز بیان می دارند که گوش دادن به استاد، در کلاس یکی از حقوقی است که بر گردن شاگرد است. نه فقط گوش دادن، بلکه با تمام وجود، خود را متوجه سخنان و مباحثی کند که استاد در کلاس درس بدان ها می پردازد. ادای این حق، سودی که دارد برای خود شاگرد بیشتر از استاد است ، چرا که آنچه از حضور در محضر استاد می خواهد   ، کسب دانش و علم است و این تحقق پیدا نمی کند، مگر به توجه تام و کامل به مباحثی که معلم و استاد در کلاس درس بیان می دارد. مطلبی که در این بند آمده است یکی از تکنیک های موفقیت در تحصیل به شمار می آید. مهارت گوش دادن، یکی از مهارت های مهم برای موفقیت تحصیلی است.

وَ اَن لَا تَرْفَعَ عَلَیْهِ صَوْتَکَ (و صدایت را در نزد او بلند نکنی)

حفظ احترام برخی از افراد به خاطر جایگاه ویژه ای که دارند، نسبت به دیگران افراد خاص تر می باشد. در سوره حجرات به مسلمانان سفارش شده است که صدای خود را فراتر از صدای پیامبر نکنید، و در برابر او بلند سخن مگویید (و داد و فریاد نزنید) آن گونه که بعضی از شما در برابر بعضی بلند صدا می‌کنند .  در سخن امام سجاد (علیه السلام) نیز اینگونه بیان شده است که نباید شاگرد در محضر استاد، صدای خود را بالاتر از صدای استاد ببرد. شاید این نشان دهنده آن باشد که جایگاه معلم و استاد، جایگاهی است شبیه انبیای الهی که باید در محضر ایشان، رعایت ادب کرد و صدای خویش را فراتر از صدای ایشان نکرد. این یک روی سکه است. روی دیگر سکه شاید این باشد که بالاتر از سخن علم نباید سخنی باشد. چرا که استاد در تببین علم و دانش است و علم و دانش نمایشگر حقیقت است. پس وقتی صدای انسان نباید فراتر از استاد برود بدین معناست که انسان باید حق پذیری باشد و حق است که باید بر همه چیز سیطره داشته باشد.

وَ لَا تُجِیبَ اَحَداً یَسْاَلُهُ عَنْ شَیْ‏ءٍ حَتَّى یَکُونَ هُوَ الَّذِی یُجِیبُ

(و پاسخ کسی که از او سئوالی کرده است را ندهی تا اینکه او خودش جواب آن را بدهد)

در این بند امام الساجدین (علیه السلام) به یکی از آسیب های امروزین شاگرد پروری و احترام به استاد اشاره می کنند. خود بارها دیده اید که برخی افراد، وقتی در کنار استاد خویش هستند، برای خودنمایی سئوالاتی را از استاد می پرسند. این پرسش از سر آن نیست که بخواهند مطلبی را بیاموزند بلکه از سر آن است که با این سئوال یا دیگران را به خود جلب کنند یا استاد را به زحمت بیاندازند. بدتر از این افراد کسانی هستند که در هنگام پرسش سئوال دیگر شاگردان از محضر استاد، این افراد اقدام به پاسخگویی می کنند و صبر نمی کنند استاد، پاسخ سئوال را بدهد. این مطلب حتی زمانیکه استاد بیان دارد که پاسخ این سئوال را نمی داند نیز حاکم است. چرا که استاد وقتی می خواهد پاسخ سئوالی را بداند یا جواب آن را نمی داند و وقتی شما جواب آن را بدهید ممکن است استاد در نزد شاگردان تحقیر شود و یا استاد پاسخ را می داند ولی به خاطر ظرفیت شاگرد که پاسخ این سئوال و فهم او برایش سخت است، جواب او را نمی دهد. پس رعایت آداب سئوال پرسیدن و پاسخ دادن به آن در محضر استاد، دارای آدابی است. برخی از آداب سوال کردن بدین قرار است:

۱) خجالت نکشیدن. در احادیث به عدم حیا در پرسیدن سئوال از استاد سفارش شده است.  امام صادق(علیه السلام) فرمود: «إِنَّمَا یَهْلِکُ النَّاسُ لِأَنَّهُمْ لَا یَسْأَلُونَ؛حکایت و بدبختى مردم براى این است که نمى‏پرسند.»

۲)  از اهل آن بپرسد.

۳)  به موقع بپرسد.

۴) خوب طرح کردن سؤال که ارزش است.

۵) از هر چیزى نباید سؤال کرد.

تواضع در برابر استاد و قدرشناسی او، از جمله سفارشاتی است که در متون دینی به آنها سفارش شده است. یکی از این متون، رساله حقوق امام سجاد (علیه السلام) است که در سخنی حضرت به حق استاد اشاره می کنند. در بخش های پیشین به توضیحات برخی از فرازهای این حدیث پرداخته ایم. در این بخش به ادامه شرح و تفسیر این روایت می پردازیم .

تواضع در برابر استاد، یکی از حقوقی است که باید در برابر ایشان ادا نمود.

وَ تُظْهِرَ مَنَاقِبَهُ (و فضایلش را آشکار کن)

در بیانات امام سجاد (علیه السلام) بسیاری از فضائلی که انسان باید نسبت به دیگرانی که به او محبت کرده اند، انجام دهد، در ذیل حق استاد بیان شده است. هر چقدر این محبت بیشتر باشد، وظیفه انسان در مقام جبران آن خوبی ها سنگین تر می شود. از همین روی کسی که با دانش خویش راه سعادت را در جلوی پای انسان می گذارد، انسان در مقابل او وظیفه بیشتری دارد و استاد کسی است که راه سعادت را به انسان می نمایاند و اگر فردی الهی باشد و در مکتب دین به درستی تربیت شده باشد، دست شاگرد را گرفته و او را تا رسیدن به مقصد که همان سعادت و قرب الهی است، همراهی خواهد کرد. در زندگی اجتماعی، طبق دستوراتی که از سوی اهل بیت (علیهم السلام) رسیده است، دانستن قدر دیگران و آشکار کردن فضایل مومنین، یک واجب اخلاقی است که می تواند زمینه ساز شیوع خوبی ها در جامعه شده و نیز مانعی برای ترویج بدگویی افراد در جامعه شود. جامعه ای که مدام از خوبی های افراد در آن گفته شود، قابل مقایسه با جامعه ای که هر روز در آن دزدی، اختلاس و بدگویی دیگران رایج است، نمی باشد. آنچه یک جامعه فضیلت مند و فضیلت گو به همراه دارد، آرامشی است که بر روان افراد حاکم می شود.  امام سجاد (علیه السلام)، در همین رساله حقوق در حق نیکویی کننده، یکی از راه های ادای حق او را یاد کردن نیکویی هایش بیان می دارند. در مورد استاد، اول شناخت درست فضائل او و بعد تبیین آن، باعث تقدیر از دانش و علم است. ترویج آن است که استاد، در کنار داشتن دانش، خود عامل به دانش و علم خود نیز هست. همین امر تبیین خوبی های استاد برای دیگران می تواند زمینه ساز کسب دانش در دیگران نیز باشد. با تشویق و ترویج خوبی هاست که در افراد ایجاد انگیزه و شوق برای یادگیری علم و دانش در محضر این استاد می شود.

وَ لَا تُجَالِسَ لَهُ عَدُوّاً (با او به گونۀ دشمنی منشین)

بدترین رفتار با کسی که به انسان نیکی کرده است، این می باشد که با او به گونه ای ستیزانه رفتار شود. کسی که در نزد استاد، تواضع را سرلوحه خود قرار ندهد  و با یادگیری اندک دانشی ، این توهم را داشته باشد که دریای علم را شکافته و بر کشتی بزرگی سوار شده است ، نمی تواند ناخدای خوبی برای رسیدن به سعادت باشد.بزرگان برای رسیدن به موفقیت در راه کسب دانش و نیز تحصیل سعادت اینگونه سفارش کرده اند:

” افتادگى آموز اگر طالب فیضى

هرگز نخورد آب زمینى که بلند است ”

اول مرحله ای که انسان از مسیر دانش دور می شود، تکبر به خاطر یادگیری دانش است. و بعد از آن بی احترامی به استاد و خود را دانشمندی فرض کردن در کنار استاد. انسان هر چه دانشش بیشتر شود، تواضعش بیشتر خواهد شد. شاید بلایی که بر سر شیطان نازل شد، اولین نمونه عدم تواضع در برابر دانش آفرین بود و نتیجه اش خروج از قرب الهی بود.

“درخت تو گر بار دانش بگیرد

به زیر آورد چرخ نیلوفری را ”

درخت سیب با اینکه بسیار ارزشمند است و میوه دارد، سر خویش را فرو انداخته تا دیگران از سیب های شیرین اش بهره ببرند و استفاده کنند به مانند عالمی که علم خود را نشر داده و دیگران را از دانش خویش بهره می دهد. ولی درخت سرو اینگونه نیست، بدون داشتن میوه ای برای دیگران، قد خویش را قامت کرده و برای خود فخر می فروشد و با نبودش هیچ اتفاقی نمی افتد.در روایتی از پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) آمده است: «ایاکم و الکبر فان ابلیس حمله الکبر علی ان لایسجد لآدم؛ از تکبر بپرهیزید که ابلیس به خاطر تکبر از سجده کردن بر آدم خودداری کرد (و برای همیشه مطرود درگاه الهی شد)»در فرازی از خطبه قاصعه امام علی (علیه السلام) در مورد تکبر شیطان و پیامد آن اینگونه می فرمایند: «فاعتبروا بما کان من فعل الله بابلیس اذ احبط عمله الطویل و جهده الجهید… عن کبر ساعة واحدة فمن ذا بعد ابلیس یسلم علی الله بمثل معصیته؛ عبرت بگیرید از کاری که خدا با ابلیس کرد؛ زیرا اعمال طولانی و کوشش های فراوان او را (در مسیر عبادت و بندگی خدا) به خاطر ساعتی تکبر نابود ساخت، چگونه ممکن است کسی بعد از ابلیس، همان گناه را مرتکب شود، ولی سالم بماند».انسان اگر می خواهد قله موفقیت را فتح نماید، باید گام های خویش را به درستی بردارد و به قبل و بعد خویش به درستی بنگرد. بنگرد که چه بوده است و با دستان توانمند چه افرادی تا این منطقه و فراز کوه آمده است و هنوز راه بسیاری دارد و دست های بسیاری که باید بگیرد تا بالا برود و چه دست هایی که باید بگیرد و بالا بیاورد.تواضع لازمه این دست دادن و دست گرفتن است. انسان بخیل نه دست را به کسی می دهد که بالا برود و نه دست کسی را می گیرد که بالا بیاورد.

وَ لَا تُعَادِیَ لَهُ وَلِیّاً (و با دوستان او نیز دشمنی مکن)

سنخیت امری است که در انتخاب دوست، باید بدان توجه کرد. به گونه ای در تبیین این فراز از روایت می توان اینگونه بیان کرد که دوستان استاد، یا خود عالم هستند و یا اهل علم و کسب دانش هستند تا سنخیت میان استاد و دوستان ایشان حفظ شود. از همین روی توجه و احترام به دوستان استاد، احترام به علم و دانش است.

فَاِذَا فَعَلْتَ ذَلِکَ (پس هر گاه چنین کردی)

قاعده در عالم بر این است که اگر انسانی حقی را ادا کرد، دوباره به خاطر توجه او به حق و حقوقی که بر دوشش بوده است، از سوی خدای متعال، مورد توجه و تقدیر قرار می گیرد و زمینه های رشد بیشتری برای او مهیا می شود. از همین روی حضرت (علیه السلام) بعد از بیان حقوق، ثمراتی را بر آن مترتب می دانند.

شَهِدَ لَکَ مَلَائِکَةُ اللَّهِ، بِاَنَّکَ قَصَدْتَهُ وَ تَعَلَّمْتَ عِلْمَهُ لِلَّهِ جَلَّاسْمُهُ لَا لِلنَّاسِ. (فرشتگان خدا چنین گواهی می دهند که تو او را خواسته ای و دانش را به خاطر خدای متعال آموخته ای نه به خاطر مردم.)

و آن این است که ملائک شاهد آن هستند که تو به درستی حق استاد را ادا کرده و علم را به خاطر خدای متعال آموخته ای نه برای فخر فروختن به دیگران. علمی که برای مردم باشد، علمی است که به دنبال فخرفروشی می رود و چیزی را به همراه ندارد ولی آنچه ماندگار است آن می باشد که علم را برای خدا بیاموزی و در راه خدا خرج کنی.