وَخُذْ بِیَدِكَ ضِغْثًا فَاضْرِبْ بِهِ وَلَا تَحْنَثْ إِنَّا وَجَدْنَاهُ صَابِرًا نِعْمَ الْعَبْدُ إِنَّهُ أَوَّابٌ(ص/۴۴)، [و به او گفتیم] یك بسته تركه به دستت برگیر و با آن بزن و سوگند مشكن ما او را شكیبا یافتیم چه نیكوبنده اى به راستى او توبه كار بود. در دو آیۀ فوق کلمۀ ضَرَبَ در قرآن کریم درمورد زنان به کار رفته است. اگر این دو کلمه را به معنای کتک زدن درنظر بگیریم اولا با سیرۀ نبوی تطابق ندارد، زیرا در سنت پیامبر که خود تفسیر قرآن است باید دیده شود. پیامبر اسلام در موقعیتهای فراوانی بد رفتاری و کتک زدن زنان را امری نکوهیده میداند و حتی قصاص را و همچنین دوزخ و جایگاه اخروی ناشایستی را برای آن برمیشمارد. بهعنوان نمونه ایشان فرمودند «تعجب میکنم از مردی که زن خود را کتک میزند» و یا اینکه «دوزخ جایگاه مردی است که زنش را کتک بزند.»(مستدرک الوسائل ج۱۴، ص۲۵۰-۱۶۶۱۹و ۱۶۶۱۸)
مغایرت و تعارض ظاهری بین متن کتاب مقدس و سنت نبوی این سؤال را بهوجود میآورد که شاید فهم ما از تفسیر و معنی آیه با معنای اصلی فاصله داشته باشد. در قرآن کریم کلمۀ ضَرَبَ به معانی زیر به کار رفته است:
۱. یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا ضَرَبْتُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَتَبَیَّنُوا…(نساء/۹۴)، اى كسانى كه ایمان آورده اید چون در راه خدا سفر مى كنید [خوب] رسیدگى كنید…
۲. وَإِذَا ضَرَبْتُمْ فِی الْأَرْضِ…(نساء/۱۰۱)، و چون در زمین سفر كردید….
۳. یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا شَهَادَةُ بَیْنِكُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ حِینَ الْوَصِیَّةِ اثْنَانِ ذَوَا عَدْلٍ مِنْكُمْ أَوْ آخَرَانِ مِنْ غَیْرِكُمْ إِنْ أَنْتُمْ ضَرَبْتُمْ فِی الْأَرْضِ فَأَصَابَتْكُمْ مُصِیبَةُ(مائده/۱۰۶)، اى كسانى كه ایمان آورده اید هنگامى كه یكى از شما را [نشانه هاى] مرگ دررسید باید از میان خود دو عادل را در موقع وصیت به شهادت میان خود فرا خوانید یا اگر در سفر بودید و مصیبت مرگ شما را فرا رسید [و شاهد مسلمان نبود] دو تن از غیر [همكیشان] خود را [به شهادت بطلبید].
۴. لِلْفُقَرَاءِ الَّذِینَ أُحْصِرُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ لَا یَسْتَطِیعُونَ ضَرْبًا فِی الْأَرْضِ…(بقره/۲۷۳)، (این صدقات) براى آن (دسته از) نیازمندانى است كه در راه خدا فرومانده اند، و نمى توانند (براى تأمین هزینه زندگى) در زمین سفر كنند.
۵. أَفَنَضْرِبُ عَنْكُمُ الذِّكْرَ صَفْحًا أَنْ كُنْتُمْ قَوْمًا مُسْرِفِینَ(زخرف/۴۳)، آیا این ذکر [= قرآن] را از شما بازگیریم بخاطر اینکه قومی اسرافکارید؟!
۶. أَلَمْ تَرَ كَیْفَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا كَلِمَةً طَیِّبَةً كَشَجَرَةٍ طَیِّبَةٍ أَصْلُهَا ثَابِتٌ وَفَرْعُهَا فِی السَّمَاءِ(ابراهیم/۲۴)، آیا ندیدى خدا چگونه مثل زده سخنى پاك كه مانند درختى پاك است كه ریشه اش استوار و شاخه اش در آسمان است.
۷. ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا عَبْدًا مَمْلُوكًا…(نحل/۷۵)، خدا مثلى مى زند بندهاى است…
۸. وَضَرَبَ لَنَا مَثَلًا وَنَسِیَ خَلْقَهُ…(یس/۷۸)، و برای ما مثلی (جاهلانه) زد و آفرینش خود را فراموش کرد…
۹. ضَرَبَ لَكُمْ مَثَلًا مِنْ أَنْفُسِكُمْ…(روم/۲۸)، خداوند مثالی از خودتان، برای شما زده است…
۱۰. وَلَقَدْ ضَرَبْنَا لِلنَّاسِ فِی هذَا الْقُرْآنِ مِنْ كُلِّ مَثَلٍ…(روم/۵۸)، ما در این قرآن براى مردم هر گونه مثَلى آوردهایم…
۱۱. …فَقُلْنَا اضْرِب بِّعَصَاكَ الْحَجَرَ…(بقره/۶۰)، به او گفتیم: عصاى خود را بر سنگ زن
۱۲. … وَ ضُرِبَتْ عَلَیْهِمُ الذِّلَّةُ وَ الْمَسْكَنَة…(بقره/۶۱)، …و بر آنها ذلّت و خوارى مقدّر گردید…
۱۳. …فَقُلْنَا اضْرِبُوهُ بِبَعْضِهَا…(بقره/۷۳)، بارى، گفتیم با پارهاى از آن (گاو) بر این (كشته) بزنید.
۱۴. ضرِبَتْ عَلَیهِمُ الذِّلَّةُ…(آلعمران/۱۱۲)، آنها محكوم به ذلّت و خوارى هستند…
۱۵. فَكَیْفَ إِذَا تَوَفَّتْهُمُ الْمَلَئكَةُ یَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَ أَدْبَارَهُم(محمد/۲۷)، پس هنگامى كه فرشتگان جانشان را مىگیرند در حالى كه به چهره و پشتشان مىكوبند، حالشان چگونه خواهد بود؟
۱۶. فَرَاغَ عَلَیهْمْ ضَرْبَا بِالْیَمِین(صافات/۹۳)، و در نهان با دست راست ضربهاى سخت بر آنان كوفت.
۱۷. …ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا لِّلَّذِینَ كَفَرُواْ امْرَأَتَ نُوحٍ وَ امْرَأَتَ لُوط…(تحریم/۱۰)، خداوند براى كسانى كه كافر شدهاند به همسر نوح و همسر لوط مثَل زده است.
۱۸. وَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا لِّلَّذِینَ ءَامَنُواْ امْرَأَتَ فِرْعَوْنَ…(تحریم/۱۱)، و خداوند براى مؤمنان، به همسر فرعون مثَل زده است…
۱۹. وَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا رَّجُلَینِ أَحَدُهُمَا…(نجل/۷۶)، و خداوند دو مرد را مثل مىزند كه یكى از آن دو…
۲۰. وَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا قَرْیَةً…(نحل/۱۱۲)، و خداوند شهرى را مثل آورد كه …
در این آیهها کلمۀ ضَرَبَ به معانی دیگری به کار رفته است. برای فهمیدن معنی کلمه در قرآن کریم باید به سیاق کلام الله توجه کنیم. در قرآن کلمۀ «اجْلِدُواْ» و کلمۀ «قَدْحًا» در اینجا به معنی «زدن آهن به سنگ» برای خارج شدن آتش است. همچنین کلمۀ «وَكَزَهُ» به معنای «زدن» به کار برده شدهاست.
الزَّانِیَةُ وَ الزَّانىِ فَاجْلِدُواْ كلَّ وَاحِدٍ مِّنهُمَا مِاْئَةَ جَلْدَةٍ…(نور/۲)، به هر یك از زن و مرد زناكار صد تازیانه بزنید…
فَالْمُورِیَاتِ قَدْحًا (عادیات/۲)، و سوگند به افروزندگان جرقه آتش (در برخورد سمهایشان با سنگهاى بیابان)
فَوَكَزَهُ مُوسَى فَقَضَى عَلَیْهِ (قصص/۱۵)، پس موسی مشتی به او زد و او را کشت.
با توجه به اینکه در ترجمه و تفسیر آیات قرآن کریم به سیاق کلام اسباب نزول، زبان قوم و فرهنگ جامعه باید توجه کرد، در اینجا مفسرینی که ضَرَبَ را به معنای کتک زدن در نظر گرفتهاند باتوجه به جامعۀ آن روز عربستان که در اولین قدم کتک زدن را امری بدیهی میدانستند ، راههای دیگری قبل از آن اشاره میکند که نصیحت و موعظه و مشورت، دوری کردن می باشد که اولا باتوجه به زمانبر بودن این امور مشکل خودبهخود حل میشود یا عصبانیت شخص فروکش میکند (مثل خوردن یک لیوان آب هنگام عصبانیت). از زاویهای دیگر به معنی کتک زدن مانند امور بدیهی دیگری چون بردهداری میباشد که همانند آن بهمرور زمان این حکم خودبهخود منسوخ میشود. برخی مفسرین دیگر هم به معنای تشر زدن بهکار بردهاند. باتوجه به نظر مفسران از هر دیدگاهی که نگاه کنیم و سیاق سیرۀ نبی در برخورد با این موضوع و حکم قصاص برای آن، کتک زدن از نظر اسلام و قرآن و نبی مکرم اسلام امری قبیح و مردود است.
- نویسنده : زهره نظیفی- دکتری علوم قرآن و حدیث
Saturday, 7 June , 2025